دماوند، برجسته‌ترين پديده‌ي طبيعي ايران، نماد اين سرزمين، خاستگاه اسطوره‌ها و داستان‌هاي دلكش ايراني، و كوهي است با تاريخ سرشار از صعودهاي ديرين.
از نظر طبيعي، دماوند زيست بوم بي‌نظيري است در ايران كه به دليل اختلاف ارتفاع چشم‌گير و دارا بودن دره‌ها و دامنه‌هاي پرشمار، گونه‌هاي گياهي و جانوري متنوعي را در خود جا داده است. اين كوه و محدوده‌ي آن، شايد آخرين پناهگاه بسياري از گونه‌ها باشدكه با از ميان رفتن طبيعت دشت‌ها و آسيب ديدن بسياري از كوه‌هاي پست‌تر، فقط در آنجا باقي مانده‌اند. در دماوند، پديده‌هاي طبيعي چندي وجود دارد كه هر يك در نوع خود كم نظير، و داراي ارزش ذاتي و تفرجي بسيار است: در اين كوه، چند يخچال طبيعي دايمي كه پديده‌ي بسيار كم‌نظيري در ايران است، به چشم مي‌خورد؛ در ميان آنها «يخار» با ديواره و برج‌هاي يخ بلور، وحشي‌ترين و مرتفع‌ترين دره‌ي يخچالي ايران است. پديده‌ي ديگر، حفره‌هاي متعددي است كه گاز و بخار با فشار زياد از آنها بيرون مي‌زند، و اينها در كنار توده‌هاي گوگرد، دماوند را به صورت يك آتش‌فشان كمي فعال درآورده‌اند. چشمه‌هاي آب گرم و آب معدني در كوه‌پايه‌هاي دماوند، وجود دهانه‌اي بزرگ با حوضچه‌ي يخي در ميان آن، شكل مخروطي پرشيب و خوش تراش كه در بسياري مواقع، ابرهايي به شكل‌هاي شگفت‌انگيز در نوك آن به چشم مي‌خورد، از ديگر ويژگي‌هاي اين تك كوه سرافراز است.
در اطراف دماوند، محيط‌هاي كوهستاني چندي وجود دارد كه هر يك داراي ويژگي‌هاي منحصر به فرد هستند: دشت لار (پارك ملي)، دشت پرگل و گياه نمارستاق، دره‌ي پرپيچ و خم سه سنگ با آبي بلورين و آبگيرهاي خيال‌انگيز در دره‌هاي فرعي، گردنه‌ي بسيار عظيم سرداغ، ستيغ هفت سران با پرتگاه‌هاي پرهيبت، رودخانه‌ي پر آب هراز، ستيغ طولاني دو برار و .... اين محيط‌ها، زيستگاه جانوراني مانند خرس، گراز، گرگ، روباه، پلنگ، كل و بز، قوچ و ميش، عقاب طلايي، كبك، انواع مار، ماهي قزل‌آلا، و بسياري گونه‌هاي كمياب ديگر است.
ظاهر چشم نواز دماوند با كلاهك و رگه‌هاي برفي پركشش، تجسم واقعي آن چيزي است كه از واژه‌ي «كوه» به نظر مي‌آيد. به دليل شكل خيال‌انگيزو به دليل آن كه چكاد دماوند بلندترين نقطه‌ي ايران و مشرف بر تمامي اين سرزمين است، ارزش نمادين آن در رديف پرچم كشور است، با اين تفاوت كه ميراثي ميليون‌ها ساله است و در صورت تخريب چهرهي طبيعي آن، نمي‌توان آن را بازسازي كرد.
از نظر نفوذ در اسطوره‌ها و داستان‌هاي ايراني، دماوند مقام نخست را در ادبيات فارسي دارد و ماجراي تعدادي از شاهكارهاي اسطوره‌اي جهان در ارتباط با اين كوه شكل گرفته است. از نظر جايگاه در كوه‌نوردي، شايد در ميان كوه‌هاي بلند جهان، دماوند بيشترين پيشينه‌ي تاريخي را داشته باشد، و قطعاً مي‌توان گفت كه جايگاهي برجسته در ميان كوه‌هايي كه از ديرباز مورد توجه جغرافي‌دانان، جهان‌گردان، ماجراجويان و كوه‌نوردان بوده است، دارد (1).
چراي مفرط؛ هيچ تناسبي ميان ظرفيت توليد مراتع و تعداد بي‌شمار دام‌ها وجود ندارد. حتي در محدوده‌ي «پارك ملي» لار، هنوز سازمان حفاظت محيط زيست نتوانسته از ورود دام‌ها جلوگيري كند كه يك علت آن، وجود مراكز متعدد تصميم‌گيري و اعمال نفوذ در اين گونه قضايا است. به جز اثر فرسايشي روي خاك، يك تاثير مخرب ديگر حضور گله‌هاي بزرگ در منطقه، اين است كه سگ‌هاي پرشمار گله، در تمام شبانه‌روز از نزديك شدن جانوران وحشي به چشمه‌ها و ديگر آبشخورها جلوگيري مي‌كنند و در اين مورد پيوسته رقابتي نابرابر در جريان است. نتيجه‌ي اين امر (در كنار تاثير حضور شكارچيان) رانده شدن جانوران به بلندترين نقطه‌هاي كوهستان (مكان‌هاي نامناسب براي زيست) است. ديده شده كه بزهاي كوهي روي يخچال خطرناك سيوله، و گرازها روي يال‌هاي بي‌آب ارتفاع 4000 متر سرگردان‌اند.
امروزه، دماوند – همچون بسياري از ديگر محيط‌هاي كوهستاني كشور – با چند عامل تهديد مي‌شود:
چراي بيش از حد، با از ميان بردن پوشش گياهي، موجب فرسايش خاك مي‌شود. با توجه به اين كه عمق مفيد خاك در دماوند بسيار ناچيز است و لايه‌هاي زيرين آن به طور عمده از خاكستر و سنگ‌هاي آتش‌نشاني تشكيل شده، آسيب‌پذيري آن بسيار زياد است. در 15-10 سال گذشته بارها ديده شده كه بارش باران يا ذوب برف‌ها در بهار موجب روان شدن سيل يا «بهمن»هاي پردامنه از گل و لاي شده و موجب گل آلود شدن رودخانه‌ها و حتي سد شدن مسير رود هراز شده است. فرسايش خاك اثر تشديدكننده‌اي بر رانش و لغزش زمين در منطقه‌ي پرزمين لرزه‌ي دماوند دارد. اين چند عامل سبب مي‌شوند كه: 1- ارزش مرتعي دامنه‌هاي دماوند به سرعت و تا حد جبران‌ناپذير كاهش يابد. 2- زادآوري طبيعي ماهيان در رودخانه‌ها مختل، و حوضچه‌هاي پرورش ماهي دچار آسيب‌هاي پي در پي شود. 3- جاده‌هاي منطقه بر اثر زمين لغزه و ريزش سنگ و خاك، تخريب و بدل به راه‌هاي پرخطر شود.
ساخت و ساز، معدن كاوي؛ جاده‌هاي غيرضروري و بسيار بدساخت كه موجب رانش دامنه‌ها، قطعه قطعه شدن زيستگاه‌ها، بد منظر شدن محيط طبيعي، و ساده‌سازي دسترسي به مراتع و شكارگاه‌ها مي‌شود، بي‌هيچ ضابطه‌اي در يكي دو دهه‌ي گذشته، گسترش يافته‌اند. نمونه‌ي بارز آن، جاده‌اي است كه از دامنه‌هاي جنوبي دماوند تا چال چال، چاك اسكندر و گردنه‌ي سرداغ (ارتفاع نزديك به 4000 متر) و از آنجا به سوي شمال كوه مي‌رود. اين جاده كه بدون هماهنگي با سازمان حفاظت محيط زيست و حتي وزارت راه ساخته شده، غيرضروري و مضر به حال منطقه است، و آرامش با شكوه گردنه‌ي سرداغ را خدشه‌دار كرده است.
خانه‌سازي بي‌ضابطه و تصرف منابع طبيعي براي استفاده‌ي غيرقانوني و شخصي به ميزان بس گسترده در روستاهاي منطقه در جريان است كه متاسفانه در چند سال اخير شدتي باور نكردني يافته است.
معدن كاوي در دماوند، از ديگر عوامل مخرب منطقه است؛ برداشت ماده‌ي كم ارزشي مانند پوكه از معدن‌هاي روباز قرقه و ملار، هيچ تناسبي با اين محيط پرارزش و كم‌نظير ندارد، و چهرهي دماوند را لكه‌دار كرده است.
آلودگي؛ در بيشتر روستاهاي اطراف دماوند و در سياه چادرهاي دام‌داران، زباله‌هاي خانگي در كوه و دره رها مي‌شوند. اين پسماندها به علت وجود انبوه مواد تجزيه نشدني كه مصرف آنها در سال‌هاي اخير شدت يافته، چشم‌انداز منطقه را خراب كرده و موجب آسيب ديدن حيات طبيعي شده است. چند نقطه از جاده‌ي پلور به رينه، به زباله‌زارهايي بدل شده كه گويا محل تخليه‌ي زباله‌هاي چندين روستا و شهرك منطقه و حتي مناطقي از شمال است. جالب توجه اين كه اين جاده، مهم‌ترين و پر رفت و آمدترين راه دسترسي به كوه دماوند است كه هر ساله پذيراي انبوه طبيعت دوستان و كوه‌نوردان ايراني و خارجي است.
تمامي مناطق اطراف دماوند، داراي آثار و محوطه‌هاي تاريخي است. ژاك دومرگان، باستان‌شناس معروف فرانسوي كه در ايران بسيار كار كرده، در سال 1310 پيشنهاد ثبت شهر دماوند را در فهرست آثار ملي داد كه مورد قبول دولت وقت قرار گرفت و شهر به شماره‌ي 56 در اين فهرست به ثبت رسيد (2). گو آن كه متاسفانه آثار تاريخي و طبيعي اين شهر و مناطق اطراف كوه دماوند – به ويژه در دو دهه‌ي اخير- سخت مورد تجاوز و تخريب و سودجويي‌هاي غيرقانوني قرار گرفته، اما هنوز مي‌توان در جاي جاي اين ناحيه، مسجدها، بقعه‌ها، برج‌ها، قلعه‌ها، حمام‌ها، كاروانسراها، پل‌ها، و حتي راه‌هايي را ديد كه ارزش كم مانندي دارند. در مورد راه‌هاي تاريخي، يك مورد جالب توجه قابل ذكر است: در سمت غرب روخانه‌ي لار، نزديك آبشار باشكوه و بهشتي «اسپي او» (به معناي آب سفيد) يك منزلگاه (كاروانسراي كوچك) سنگي وجود دارد كه تا حد زيادي سالم مانده است و با كمي تعمير و استحكام‌سازي مي‌تواند احيا شود. با حركت از اين نقطه به سوي گردنه‌ي كبود و قله‌ي چپكرو، در بسياري نقاط آثار مشخص جاده‌اي قديمي به وضوح به چشم مي‌خورد. تركيب هم‌ساز آثار تاريخي و زيبايي‌هاي طبيعي، پياده‌روي در اين منطقه را به تجربه‌اي به يادماندني بدل مي‌سازد.
در نقاط معدودي از جهان مي‌توان آثار تاريخي صدساله و حيات وحش را در كنار هم ديد. با جلوگيري از تجاوز به ميراث‌هاي طبيعي و فرهنگي، و با ترميم آنها مي‌توان محدوده‌ي دماوند را به يك جاذبه جهاني بدل ساخت كه براي كشور اعتبار فراهم آورد، و پشتوانه‌ي اقتصاد ما هم باشد. ارزش‌هاي اين محدوده به اندازه‌اي است كه شايد بتوان آن را به كمك يونسكو در فهرست «ميراث جهاني» ثبت كرد. در اين راه، گرچه دولت بايد با اجراي قانون و بستن راه تخطي از آن، و اختصاص بودجه كمك كند، اما لازم است عموم مردم، و سازمان‌هاي مردمي (غيردولتي) هم با اصلاح نگاه خود، و جايگزين ساختن آينده‌نگري به جاي سودجويي‌هاي كوتاه مدت، رفتاري شايسته‌ي توجه جهاني در پيش گيرند.
در سال 1381 (به مناسبت سال جهاني كوه‌ها 2002) در بيست و يكمين جلسه شوراي عالي محيط زيست، قله‌ي دماوند (و قله‌هاي سبلان، علم كوه، تفتان) به عنوان «اثر طبيعي ملي» ثبت شد. محدوده‌ي تعيين شده براي دماوند از حدود 4500 متر به بالا است كه منطقه‌ي كوچكي را دربرمي‌گيرد؛ درواقع از نظر حيات وحش، از اين ارتفاع به بالا تقريباٌ چيزي وجود ندارد. بهتر است اين محدوده گسترش يابد و منطقه‌ي دماوند به عنوان «پارك ملي» به ثبت رسد.
پيشنهاد: 1- راه خاكي و بي‌فايده‌ي رينه به گوسفند سراي جنوبي، و راه چال چال – گردنه‌ي غربي به طور كلي به روي خودروها بسته شود و در مورد ترميم رانش‌هايي كه به دليل ساختن اين راه‌ها پديده آمده، فكري شود. براي گردش‌گري ممكن است از اسب و درشكه استفاده شود كه خود موجب ايجاد كار و درآمد در منطقه خواهد بود و با محيط زيست سازگاري بيشتري دارد. كار دام داراني هم كه با استفاده از اين راه‌ها، دام‌هاي خود را به دامنه‌هاي بلند منطقه مي‌رسانند براي مراتع پر زيان است. هزينه‌ي نگهداري جاده‌هاي ياد شده، زيان‌‌هاي فرسايش خاك و ديگر آسيب‌هاي ناشي از آنها به طبيعت، قطعاً از سودي كه حاصل پرورش دام به روش چند هزار سال پيش است، بيشتر است. در صورتي كه حفظ و تقويت جاذبه‌هاي طبيعي دماوند، مي‌تواند در روند «توسعه‌ي پايدار» به كسب درآمد پيوسته براي اهالي (و از جمله دام‌داران منطقه) كمك كند.
2- براي آن كه رفت و آمد زياد كوه‌نوردان موجب فرسايش شديد نشود، مي‌توان دست كم در مسير پرتردد جنوبي، راه پاكوب كنوني را با سنگ‌چين كردن كناره‌ها، به مسيري ثابت و كاملاً مشخص بدل كرد، و از همه‌ي كوه‌نوردان خواست تا فقط در امتداد مسير حركت كنند. فدراسيون كوه‌نوردي مي‌تواند با ياري گرفتن از كوه‌نوردان و صرف بخشي از هزينه‌ي ساخت يك پناهگاه، چنين كاري را به انجام رساند.
3- از هرگونه ساخت و ساز جديد در محدوده‌ي ارتفاعي 2000 متر به بالا جلوگيري شود. به تازگي خبر رسيده كه سازمان ميراث فرهنگي و گردش‌گري با مشاركت ژاپني‌ها، قصد ساخت خط بالابر (تله كابين) و هتل در دماوند را دارد (3). ايجاد خط بالابر، قطعاً با راه‌سازي گسترده و تخريبِ باز هم بيشتر دامنه‌ها به انجام خواهد رسيد، و پس از ساخت موجب وارد شدن جمعيت فراتر از ظرفيت منطقه و توليد زباله و فاضلاب بيش از حد خواهد شد. «نماد طبيعت ايران» نبايد بيش از اين چهرهي طبيعي خود را از دست بدهد؛ سازمان ميراث فرهنگي و گردش‌گري مي‌توان به جاي كشاندن دامنه‌ي ساخت و ساز به عرصه‌هاي طبيعي باقي‌مانده و بلندي‌هاي دماوند، بر حفظ و احياي بافت تاريخي روستاهاي منطقه و معرفي جاذبه‌هاي طبيعي آن همت گمارد. كمك به ساخت هتل و مهمان سراهاي استاندارد در محدوده‌ي روستاها (و نه با استفاده از زمين‌هايي كه منابع طبيعي هستند)، سامان‌دهي آب گرم‌هاي منطقه و كمك به اهالي براي بهداشتي و تشكيل تر كردن حمام‌ها و تاسيس مركزهاي آب درماني، مرمت و احياي حمام‌هاي تاريخي (مانند حمام «شاه عباسي» روستاي آبگرم)، و كمك در پاك‌سازي گذرگاه هاي روستاها كه آكنده از زباله است، از ديگر كارهايي است كه سازمان ميراث فرهنگي و گردش‌گري مي‌تواند انجام دهد و تاثيري به مراتب بيشتر و بهتر در جلب گردش‌گران و افزايش درآمد اهالي منطقه خواهد داشت.
4- يك روز از سال براي معرفي ارزش‌هاي كوه دماوند و منطقه‌هاي دور و بر آن، به عنوان روز ملي دماوند نام‌گذاري شود. پيشنهاد ما روز سيزدهم تيرماه است كه مصادف با جشن تيرگان و مطابق اسطوره‌‌هاي كهن ايراني، روز پرتاب تير آرش، پهلوان ايراني، براي تعيين مرزهاي ايران زمين است.
همان گونه كه ناصر پازوكي در كتاب آثار تاريخي دماوند گفته، «قله‌ي دماوند مي‌تواند نماد مليت و وفاق ايرانيان باشد.»
پي‌نوشت
1- براي آگاهي بيشتر در مورد جايگاه دماوند در اسطوره‌ها و ادبيات فارسي و سفرنامه‌ها و متن‌هاي تاريخي، نگاه كنيد به: نصرتي، مسعود. دماوند خاستگاه اساطيري ايران زمين، اداره‌ي فرهنگ و ارشاد اسلامي دماوند، 1381. و نيز نگاه كنيد به مقاله‌هاي محمدي فر، داود. در گاهنامه‌هاي شماره‌ي 5 و 9 انجمن كوه‌نوردان ايران.
2- نگاه كنيد به: پازوكي طرودي، ناصر. آثار تاريخي دماوند، اداره‌ي كل ميراث فرهنگي استان تهران، 1381.
